Irena Estella Netto, (ur. 19.10.1899, Dąbrowa Górnicza – zm. 13.03.1992, Konstancin Jeziorna), aktorka teatralna i filmowa, teozofka.

W latach 1919–1921 uczyła się w Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Warszawskim. W roku 1920 zadebiutowała w Polskim Teatrze Dramatycznym w Warszawie (Hipolita w Śnie nocy letniej Williama Szekspira). Swoją karierę rozpoczęła od współpracy z Teatrem Reduta w latach 1922–24, prowadzonym przez Juliusza Osterwę i Mieczysława Limanowskiego. Szybko musiała jednak zrezygnować, jak wspominała: „Po ukończeniu szkoły dostałam się do Reduty Osterwy. Ale byłam tam tylko półtora roku. Teatr znalazł się w trudnej sytuacji finansowej i pan Juliusz [Osterwa – I. T.] zwrócił się do nas z prośbą, by kto ma możliwość, angażował się gdzie indziej. Występowałam więc w innych miastach aż po jakimś czasie nadarzyła się możliwość powrotu do Reduty” (Biełous 1984).

W kolejnych latach Netto nieustannie zmieniała miejsca pracy – i zamieszkania. Występowała w toruńskim Teatrze Miejskim (1924–26, 1931–31), na kilka lat związała się z Teatrem Polskim w Katowicach (1926–1930). W 1932 r. przyłączyła się do Studia Teatralnego im. Stefana Żeromskiego w Warszawie. Przede wszystkim czuła się jednak związana z Redutą – najpierw wileńską, potem warszawską, do której wracała, gdy tylko nadarzała się okazja. Pracowała tam w latach: 1926, 1930–31, 1932–37. Następnie z powodów rodzinnych, których nigdy nie wyjaśniła, przerwała karierę teatralną. Wspominała o tym w swoim życiorysie spisanym już po wojnie: „W r. 1937 schodzę ze sceny na skutek osobisto-rodzinnych przejść. Pracuję w radio w Warszawie i reżyseruję w szkołach średnich” (Archiwum Instytutu Teatralnego w Warszawie; por. Osiński 1994: 605). Pracowała wówczas w Polskim Radiu, a także w Studium Radiowym działającym przy Instytucie Reduty (Osiński 1994: 267).

W roku 1926 lub 27 poznała w Katowicach Wandę Dynowską na jednym z wygłaszanych przez nią odczytów na temat teozofii. Od tej pory często się spotykały i była to zażyła znajomość, a Wanda, wraz ze swoją matką Heleną Dynowską, często gościła w domu matki Netto w Grodzisku Mazowieckim. Niedługo przed śmiercią Netto spisała krótkie wspomnienia dotyczące matki i córki Dynowskich. Są one niezwykle cenne przede wszystkim z tego względu, że zachowało się bardzo niewiele świadectw mówiących o Helenie (Wspomnienia Ireny Netto; Ze wspomnień Ireny Netto). Ewelina Karasiówna wspominała, że Netto znalazła się w nielicznej grupie znajomych, którzy odprowadzali Wandę na dworzec, gdy wyjeżdżała do Indii. Helena Dynowska przeniosła się wówczas na stałe do Grodziska. Być może opieka nad nią była jednym z powodów, dla których Netto zrezygnowała ze stałej pracy w teatrze.

Nie zachowały się żadne materiały dokumentujące przystąpienie Netto do Towarzystwa Teozoficznego, jednakże jej nazwisko widnieje na liście, sporządzonej przez Władysława Bocheńskiego (Bocheński, Lista teozofów, Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2007), K III-180, j.a 16), który potwierdził także jej przynależność do Zakonu Wszechświatowego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain” (Bocheński 1994: 81). Niestety, nie wiadomo, z którą lożą była związana.

Netto spędziła wojnę w Warszawie, cały czas opiekując się coraz bardziej schorowaną Heleną Dynowską. Pracowała wówczas w fabryce kostek bulionowych, prowadziła też konspiracyjną działalność społeczną i polityczną: organizowała tajne komplety oraz podziemne spotkania artystyczne. Była pielęgniarką w szpitalu wojskowym, opiekowała się także więźniami. Tuż po Powstaniu Warszawskim ostatecznie straciła kontakt z Heleną, która prawdopodobnie trafiła do jednego z krakowskich szpitali, gdzie zmarła, podczas gdy Netto znalazła się w Częstochowie.

Po wojnie najpierw pracowała w Teatrze Młodzieży w Poznaniu (1945), pojawiała się także na deskach Teatru Dramatycznego we Wrocławiu (1946–1949) i w tym mieście mieszkała przez kolejnych 21 lat. Podczas jednego sezonu występowała również w Teatrze Ateneum w Warszawie (1951–1952). W latach 50. i 60. zagrała jako aktorka charakterystyczna w 36 filmach, poczynając od Zakazanych piosenek (1946). W tej rozległej filmografii warto wymienić zwłaszcza filmy Wojciecha Hassa (Pętla 1957; Pożegnania 1958; Wspólny pokój 1959; Rozstanie 1960; Jak być kochaną 1962), Stanisława Różewicza (Wolne miasto 1958), Andrzeja Wajdy (Lotna 1959, Samson 1961), wreszcie Kazimierza Kutza (Ktokolwiek wie… 1966).

Spotykała się z Wandą Dynowską w czasie jej podróży do Polski w 1960 i 1969 r. Prawdopodobnie pomagała też w organizacji tego drugiego pobytu, a zwłaszcza jego wrocławskiego etapu. Prowadziła korespondencję z gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem (Bołtuć 1992).

Na przełomie lat 60. i 70. przeszła na emeryturę. Ostatnie lata życia spędziła w Domu Zasłużonego Aktora w Skolimowie. Została pochowana w rodzinnym grobie na Powązkach.

Izabela Trzcińska

Literatura: Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2007), K III-180, j.a.16; Biełous U., 1984, Najtrudniejsza rola, „Życie Literackie”, nr 37, 9 września; Bocheński W., 1994, Zakon Wszechświatowego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain”, „Ars Regia”, 3/1 (6), s. 81–85; Bołuć I., 1992, Między teatrem a teozofią, „Teatr”, nr 4/5; Irena Netto (1899–1992), [w:] IMBd, http://www.imdb.com/name/nm0626745/?ref_=fn_al_nm_1 (dostęp: 21. 02. 2018); Irena Netto, [w:] Encyklopedia Teatru Polskiego, http://www.encyklopediateatru.pl/osoby/1998/irena-netto (dostęp: 21. 02. 2018); Irena Netto, [w:] Internetowa Baza Filmu Polskiego, http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=117924 (dostęp: 30. 03. 2018); Irena Netto. Teczka personalna, Archiwum Instytutu Teatralnego w Warszawie; Netto Irena, [w:] Fototeka, https://tiny.pl/g8fsr (dostęp: 30.03.2018); Osiński Z., 2003, Pamięć Reduty, Gdańsk; Wspomnienia Ireny Netto, Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2007), K III-180, j.a. 4; Ze wspomnień Ireny Netto, Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Kazimierz Tokarski (1930–2007), K III-180, j.a. 1.

Słowa kluczowe: teozofia, teatr, film, Helena Dynowska, Wanda Dynowska, Towarzystwo Teozoficzne, „Le Droit Humain”