Paraliż przysenny, inaczej porażenie senne, paraliż senny (ang. SP – sleep paralysis), to rodzaj popularnego zaburzenia snu. W normalnym stanie organizm w czasie snu zapada w rodzaj fizjologicznego paraliżu, który uniemożliwia mu reagowanie na obrazy senne i wykonywanie przypadkowych ruchów, które mogłyby zagrażać bezpieczeństwu. Wyjątek stanowią m. in. mięśnie sterujące procesem oddechu. Stan ten zwykle mija niezauważanie przy przebudzeniu. W przebiegu paraliżu przysennego występuje on w czasie pełnej świadomości przy zasypianiu lub przebudzeniu. Wówczas mózg zaczyna przesyłać impulsy powodujące atonię za wcześnie – przy zasypianiu, lub wysyła je zbyt długo – po przebudzeniu, np. po gwałtownym wybudzeniu się z fazy REM (ang. rapid eye movement). Przebieg paraliżu może być bardzo różny – od bardzo krótkiego, ledwie zauważalnego, do przekraczającego kilkanaście minut w stanach chorobowych. Zwykle stan taki trwa od kilkunastu do kilkudziesięciu sekund, jednak jego przebieg jest bardzo nieprzyjemny i odczuwalny jako dużo dłuższy niż w rzeczywistości. Osoba, która ma pełną świadomość, nie może wykonać żadnego ruchu ani wydać głosu. Próby wykonania takich czynności powodują panikę i poczucie braku panowania nad swoim ciałem.

Zjawiska towarzyszące. Choć sam przebieg paraliżu jest nieprzyjemny i zwykle związany z uczuciem strachu i przyspieszonym tętnem, często towarzyszą mu także dodatkowo różnego rodzaju halucynacje i inne nieprzyjemne doznania. Mogą to być omamy hipnagogiczne, jeśli towarzyszą zasypianiu, bądź hipnopompiczne, kiedy pojawiają się w epizodach paraliżu związanymi z wybudzaniem. Różnorodne halucynacje towarzyszące przebiegom paraliży przysennych skatalogował zespół dr. Cheyne’a (Cheyne 2002), który określił także częstotliwość ich występowania na badanej grupie 2973 osób doświadczających paraliży. Podzielił je na grupy (odczuwanie obecności, halucynacje słuchowe, wizualne, dotykowe oraz związane z pościelą), które poddał kolejnym, szczegółowym analizom. Aż 30% wśród badanych wskazała, że ich epizodom paraliżu przysennego zawsze towarzyszy halucynacja polegająca na odczuciu nieokreślonej obecności. Wśród halucynacji słuchowych najczęściej pojawiają̨ się̨ hałasy (aż u 46% badanych), głosy (u ok. 51% osób) oraz odgłosy kroków (ok. 29%). Wśród halucynacji związanych z ruchem pojawiały się takie odczucia, jak spadanie, wznoszenie, wirowanie, latanie, a także OBE (out of body experience), czyli halucynowanie opuszczania własnego ciała (Cheyne 2002 i 2005, Girard 2009). Osobom przeżywającym paraliże tego typu często wydaje się, że widzą postać, która uciska im klatkę piersiową, np. siadając na nich. Elementem, który czasem towarzyszy przebiegowi paraliżu jest stymulacja ośrodków pobudzenia seksualnego w mózgu spowodowana ograniczeniami dopływu tlenu (spowodowana płytkim oddechem w wyniku stresu). W takim wypadku możliwe są halucynacje związane z paraliżem przysennym obfitujące w fantazje natury erotycznej, będące powodem wyobrażeń np. demonicznych sukkubów i inkubów (Chambers 2001, por. Hess 2014: 62). Zdaniem badaczy przypadków porażenia sennego doświadcza nawet 50% populacji niecierpiącej na zaburzenia neuronalne (Santomauro i French 2009: 672–675). Częstotliwość doświadczania paraliży zmienia się wraz z wiekiem.

Recepcja w kulturze. Sam paraliż przysenny nie jest uwarunkowany kulturowo – to popularne zaburzenie snu znane na całym świecie. Kultura, w której występuje, ma jednak wpływ na treść halucynacji towarzyszących jego przebiegowi (De Jong 2005, Hinton et. al. 2005). Halucynacje różnią się nie tylko w obrębie geograficznym, ale także zmieniają w czasie i odpowiadają temu, co aktualnie traktuje się jako osobiste zagrożenie. W historii pojawiały się halucynacje czarownic, demonów różnego typu, sukkubów, inkubów, zmór, wampirów itp. Niezmienne halucynacje słyszenia hałasu, unoszenia czy spadania dają wiele możliwości interpretacyjnych. W ostatnich latach w relacjach z epizodów paraliżu przysennego pojawiają się informacje o spotkaniach z kosmitami lub nawet porwań przez UFO, czy nawiedzenia przez duchy. Motywy, których źródeł należy prawdopodobnie poszukiwać w związku z paraliżami przysennymi, takich jak sukkuby, stały się motywem wielu mitologii. Przykładowo popularną w folklorze żydowskim Lilith, postać wywodzącą się prawdopodobnie z tradycji mezopotamskiej, w demonologii uważa się za królową sukkubów. Zmory, dusiołki i inne postaci związane z przysennymi halucynacjami, stały się przedmiotem wielu dzieł sztuki, wśród których najbardziej znanym jest Nocna mara autorstwa Johanna Heinricha Füssliego. W literaturze paraliż przysenny pojawia się m. in. w Moby Dicku Hermana Melville’a, wspominali o nim także tacy autorzy, jak Edgar Allan Poe czy Mary Shelley. Znany z folkloru „dusiołek” pojawia się w wierszu Bolesława Leśmiana pod tym samym tytułem. Nawiązania do tego zjawiska w polskiej literaturze inspirowanej ezoterycznie znajdziemy m. in. w powieściach Wampir Władysława St. Reymonta czy Zmora Agnieszki Pilchowej. Próbę ezoterycznej interpretacji zjawiska sukkubów i inkubów w literaturze międzywojennej znaleźć możemy m. in. w pracy Józefa Świtkowskiego z 1939 r. (wydanej ponownie w roku 1990) pt. Okultyzm i magia w świetle parapsychologii (Świtkowski 1990: 369–371, por. Hess, Dulska 2017). W zbliżonym do przytoczonego przez autora znaczeniu o inkubach i sukubach pisano w słownikach „Hejnału” i Gleica. Zaś nawiązanie do przebiegu paraliżu wywołanego hipnotycznie znaleźć możemy w pracy Juliana Ochorowicza (1850–1917) pt. Wiedza tajemna w Egipcie (Ochorowicz 1898: 138–139). Autor Glossarjusza okultyzmu, Alojzy Krzysztof Gleic, od znaczenia zmory odsyła do reperkusji, która z kolei była zjawiskiem opisywanym w kontekście mediumizmu. W różnych kulturach wykształciły się różnorodne strategie opanowania stanu paraliżu, od ludowych sposobów związanych z ostrymi przedmiotami, które miały odstraszyć zmory, przez zaklęcia, po modlitwy i egzorcyzmy w przypadku interpretacji paraliżu w kategoriach zniewolenia demonicznego (Hess 2014: 59–79). W literaturze polskiej nie pojawiła się jeszcze zbliżona do anglojęzycznych opracowań książka o paraliżach przysennych, ich przebiegu i sposobach ich opanowania, w związku z czym wiedza na ich temat jest niewielka, a samo doświadczenie, ze względu na towarzyszące mu halucynacje, często pozostaje tematem tabu.

Karolina Maria Hess

Literatura: Cheyne J. A., 2010, Recurrent Isolated Sleep Paralysis, [w:] Parasomnias and Other Movement-Related Sleep Disorders, red. M. Thorpy, G. Plazzi, Amsterdam; Cheyne J. A., 2005, Sleep Paralysis Episode Frequency and Number, Types, and Structure of Associated Hallucinations, „Journal of Sleep Research”, nr 14; Cheyne J. A., Waterloo Unusual Sleep Experiences Questionnaire – VIII a. Technical Report, http://arts.uwaterloo.ca/~acheyne/spdoc/Techreport. pdf [dostęp: 28.02.2015]; De Jong J. T. V. M., 2005, Cultural Variation in the Clinical Presentation of Sleep Paralysis, „Transcultural Psychiatry”, nr 42; Girard T. A., 2009, The Body Unbound: Vestibular–Motor Hallucinations and Out-of-Body Experiences, „Cortex”, nr 45; Herman J., 1997, Literature and Sleep. An Instance of Sleep Paralysis in Moby-Dick, “Sleep”, nr 20 (7); Hess K. M., Dulska M. A., 2017, Sukkuby i inkuby w koncepcji magii seksualnej Józefa Świtkowskiego, Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturowy „Maska”, nr 33 (numer specjalny – Magia), s. 215–228; Hess K. M., 2014, Religijne i magiczne strategie opanowania paraliżu przysennego: badanie treści internetowych, Periodyk Młodych Religioznawców „Ex Nihilo”, nr 2 (12), s. 59–79; Hinton D. E., Hufford D. J., Kirmayer L. J., 2005, Culture and Sleep Paralysis, „Transcultural Psychiatry”, nr 42; Leśmian B., 1991, Dusiołek, [w:] B. Leśmian, Poezje wybrane, oprac. J. Trznadel, Wrocław; MacLehose W., 2013, Fear, Fantasy and Sleep in Medieval Medicine, [w:] Emotions and Health, 1200–1700 (Studies in Medieval and Reformation Traditions Book 168), red. E. Carrera, Leiden; Pilchowa A., 1932, Zmora: powieść okultystyczna osnuta na tle prawdziwych przeżyć, Wisła; Psychiatria. T. II Psychiatria kliniczna, 2002, A. Bilikiewicz (red.), Wrocław; Reymont W. S., 1986, Wampir, Warszawa; Santomauro J., French Ch. C., 2009, Terror in the night, „The Psychologist”, nr 22 (8).

Słowa kluczowe: paraliż senny, paraliż przysenny, porażenie senne, zaburzenia snu, zmora, mara, sukkub, inkub, Lilith, wampir, dusiołek, larwa, duchy, UFO