Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, ks. dr Stefan Grelewski, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, tom 19, Lublin 1937, s. XV, 849; https://polona.pl/item/wyznania-protestanckie-i-sekty-religijne-w-polsce-wspolczesnej,ODk3Njc4MzU/2/#info:metadata.

Autor omawianej książki, ks. Stefan Grelewski (3.07.1898–9.05.1941) studiował prawo kanoniczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a potem w Strasburgu, gdzie obronił doktorat. Po powrocie do kraju pełnił w Radomiu funkcję generalnego sekretarza Związku Robotników Chrześcijańskich, a także zajmował się szkolnictwem. Opublikował wiele artykułów i książek. Po wybuchu wojny prowadził nauczanie religii w konspiracji. W styczniu 1941 r. został aresztowany i torturowany, wywieziono go do Auschwitz, a potem do Dachau, gdzie zmarł. Został beatyfikowany przez Jana Pawła II 13 czerwca 1999 r.

W jego twórczości naukowej specjalne miejsce zajmowała krytyka wyznań protestanckich i nowych ruchów religijnych obecnych w kulturze polskiej w epoce międzywojnia. Podsumowaniem tych prac stała się wydana w 1937 r. monumentalna książka, w której zawarł on obszerne omówienie wyznań tego okresu. Wbrew tytułowi, autor nie zawęził się do przedstawienia środowiska protestanckiego – pisał również o różnorodnych nurtach prawosławia, judaizmu, islamu i wielu innych dzisiaj już nieobecnych i zapomnianych ruchach religijnych. W konsekwencji jest to prawdziwa encyklopedia barwnej mozaiki wyznaniowej II Rzeczpospolitej. W uzupełnieniu ks. Grelewski zamieścił także akty prawne wydane w tym czasie, dotyczące wybranych grup religijnych. Wszystkie zawarte w książce omówienia opierają się na rzetelnej kwerendzie autora. Dlatego też, mimo apologetycznego stylu oraz jednoznacznie katolickich poglądów ks. Grelewskiego, a także jego ocen zdecydowanie niechętnych wobec większości opisywanych ruchów, książka dostarcza niezastąpionego materiału źródłowego dla badań zróżnicowania religijnego przedwojennej Polski.

Szczególnie dużo miejsca ks. Grelewski przeznaczył na przedstawienie rozmaitych rozproszonych i często stosunkowo nielicznych ruchów religijnych, określanych przez niego jako sekty. Zawierająca te wątki obszerna część omawianej publikacji została również wydrukowana w osobnej książce wydanej w Sandomierzu (Sekty religijne w Polsce współczesnej, nakł. i dr. Diecezjalny Zakł. Graf.-Drukarski, Sandomierz 1937, s. VIII, s. 356 https://polona.pl/item/sekty-religijne-w-polsce-wspolczesnej,ODk3NTI0Nzc/52/#info:metadata). Nie miejsce tu, by przedstawiać autorską charakterystykę wszystkich ruchów religijnych ujętych w tej części publikacji ks. Grelewskiego. Warto jednak zwrócić uwagę na te, które zostały omówione w ostatnim rozdziale obydwu wersji książki, niejako podsumowującym materiał odnoszący się do sekt, a zatytułowanym Zrzeszenia propagujące specjalne poglądy na religię i świat. Znalazły się tu następujące podrozdziały: 1. Wiedza chrześcijańska (Christian Science); 2. Mazdaznanizm; 3. Teozofja i pokrewne jej kierunki: A. Teozofja, B. Antropozofja; 4. Okultyzm i powstałe na jego tle organizacje: A. Spirytyzm, B. Metapsychika; 5. Organizacje antyreligijne w Polsce współczesnej: A. Masonerja, B. Rotary Club, C. Ruch wolnomyślicielski (s. 710–770).

Ks. Grelewski już na wstępie zaznaczył, że wspomniane ruchy niekoniecznie miały charakter wyznaniowy. Wydaje się, że z punktu widzenia autora ich zwolennicy głosili przekonania na ogół irracjonalne i dziwaczne, by nie rzec egzotyczne, a nawet antyreligijne. W tym miejscu ks. Grelewski poruszył także kwestię niektórych ruchów ezoterycznych. Autor zdawał sobie sprawę z niespójności całego zbioru, toteż pisał we wprowadzeniu do tego rozdziału: „[…] zasadniczo został wyczerpany temat niniejszej pracy. Wszakże dla celów praktycznych chociaż pobieżnie omówimy niżej zrzeszenia, których nie można nazwać religijnemi, ale mają one pewien związek z religią, ponieważ głoszą swoje odrębne zasady wspólne religii, najczęściej starają się odsłonić tajemnice życia pozagrobowego, wskazać środki duchowe na wzmocnienie sił fizycznych lub wreszcie dążą do ustalenia nowych form moralnego ludzkiego współżycia” (Grelewski 1937: 710).

W większości omawianych przypadków autor przedstawiał najpierw krótką historię danej grupy oraz najważniejsze poglądy jej założycieli i głównych reprezentantów na świecie. Wprawdzie o doborze omawianych ruchów decydowało ich występowanie na terenach Polski, jednakże niekiedy ta obecność była przez autora potwierdzona jedynie w krótkim stwierdzeniu zamykającym dany podrozdział. Ks. Grelewski nie zawsze wymieniał też nazwiska polskich przedstawicieli omawianych nurtów, wolał podkreślać, że środowiska te mają marginalne znaczenie i wpływy. Nieco więcej miejsca poświęcił on teozofii, wspominając przy okazji o strukturach i działaniach Polskiego Towarzystwa Teozoficznego, a także jego organizacjach satelickich i działalności społecznej. Według ks. Grelewskiego głównym celem teozofii było utworzenie jednej, wspólnej dla wszystkich religii. Wiedział o tym, że do kryzysu Polskiego Towarzystwa Teozoficznego przyczyniło się rozwiązanie Zakonu Gwiazdy na Wschodzie – struktury działającej w Polsce bardzo dynamicznie. Wspominał również o Polskim Towarzystwie Teozoficznym w Czechosłowacji. Natomiast o antropozofii w Polsce pisał jedynie: „Towarzystwo Antropozoficzne w Polsce jest bardzo nieliczne, a jego działalność prawie nieznana” (Grelewski 1937: 749).

Rzecz znamienna, nie powiązał on z wpływami teozoficznymi działalności ks. Andrzeja Huszno (Grelewski 1937: 496–500). Szczególnie jednak dziwi brak takich odniesień w przedstawieniu Liberalnego Kościoła Katolickiego (Grelewski 1937: 500–503; por. Hess 2016), zwłaszcza że w jego opisie cytował „Przegląd Teozoficzny”, znał też tekst jego liturgii (Liturgja Liberalnego Kościoła Katolickiego w Polsce, 1929). Obydwa wspomniane nurty znalazły się jednak w rozdziale zatytułowanym Sekty katolicyzujące w Polsce (Grelewski 1937: 429–503). Ks. Grelewski opisał genezę Liberalnego Kościoła Katolickiego, uznając że jest to schizmatycki ruch katolicki, o jego polskich początkach i strukturze wiedział niewiele. Jedynym polskim nazwiskiem wymienionym w tym miejscu kilkakrotnie był „K. Bibro”. Niewątpliwie autor miał na myśli Tadeusza Bibro, nie znał jednak jego imienia. Wiedział, że Bibro „[…] w Warszawie otworzył kapliczkę, w której odprawiał nabożeństwa wedle obrządku łacińskiego, ale w porządku polskim” (Grelewski 1937: 502). Ostatecznie ks. Grelewski podsumował działalność tego kościoła, pisząc: „działający w Warszawie i w Łodzi z ramienia Liberalnego Kościoła Katolickiego K. Bibro nie znalazł zwolenników, wyjechał więc z Warszawy w niewiadomym kierunku, a po jego wyjeździe malutka grupka sektancka uległa całkowitej likwidacji” (Grelewski 1937: 503).

Do okultyzmu ks. Grelewski zaliczał m. in. astrologię, spirytyzm, wróżbiarstwo, jasnowidzenie, a także wszelkie nauki powstałe w zamierzchłej przeszłości i mylnie wyjaśniające naturę rzeczywistości i porzucone wraz z rozwojem nauki, a jednak ciągle obecne w kulturze. Przedstawił też własną definicję tego zjawiska: „Okultyzmem więc możemy nazwać te wszystkie kierunki wiedzy tajemnej, które w oparciu o wewnętrzne wyczucie, wyniki spirytystyczne i podania świata antycznego, starają się na różny sposób rozwiązać prawa, rządzące światem obecnym, oraz przeniknąć tajniki świata pozagrobowego” (Grelewski 1937: 751). Kwestie polskie i w tym przypadku rozwijał jedynie marginalnie, na przykład o polskich astrologach wspominał tylko w przypisie (Grelewski 1937: 749–750, przyp. 3). Najwięcej miejsca poświęcił problematyce spirytyzmu i metapsychice w Polsce, zwracając uwagę na ich znaczną popularność. Wymieniał m. in. nazwiska Juliana Ochorowicza, Czesława Czyńskiego, Prospera Szmurło, czy Stefana Ossowieckiego. Ks. Grelewski podkreślał niezgodność wielu głoszonych w tym obrębie nauk z doktryną rzymskokatolicką, ale, o dziwo, nie był zbyt rygorystyczny w swej ocenie tego nurtu ze względu na religijny aspekt, który dostrzegał w tych przekonaniach. Pisał nawet: „Jeśli chodzi o okultyzm nowoczesny i jego stosunek do chrystianizmu, to pod wieloma względami twierdzenia okultyzmu przeciwstawiają się zasadom chrześcijańskim […], ale jednocześnie uznają potrzebę modlitwy, religii, a Chrystusowi Panu przypisują wielkie znaczenie w dziejach ludzkości” (Grelewski 1937: 762).

Omawiając masonerię ks. Grelewski skupił się głównie na przedstawieniu jej sytuacji w Polsce, pomijając ogólny historyczny rys zjawiska. Jednocześnie zaznaczał: „działalność masonerji polskiej w dobie dzisiejszej otoczona jest nadal tajemnicą. Ma to ten skutek, że jedni wszędzie widzą działalność masonerji, inni całkowicie lekceważą jej wpływy” (Grelewski 1937: 764). Uważał, że wpływy masońskie można odnaleźć w różnych organizacjach społecznych i kobiecych. Wspominał również o lożach żydowskich (przede wszystkim Bnai Brith) i niemieckich działających na terenie Polski. Jego zdaniem największą organizacją paramasońską jest Rotary Club.

Największy niepokój autora budził ruch wolnomyślicielski, rozwijający się w przedwojennej Polsce, który autor wiązał z postulatami laicyzacji, a także politycznego i społecznego radykalizmu, a nawet komunizmu. Ks. Grelewski podsumowywał: „Ruch wolnomyślicielski, ujawniający się na terenie naszego Państwa nie jest masowy, tem niemniej jest naprawdę bardziej niebezpieczny od wszelkiej akcji sekciarskiej” (Grelewski 1937: 770).

W opinii ks. Grelewskiego ruchy ezoteryczne nie stanowiły specjalnego zagrożenia dla Kościoła rzymskokatolickiego ze względu na swoją niszowość i rozproszenie. Autora interesował przede wszystkim ich kontekst religijny i w tej perspektywie jego krytyka wypadła stosunkowo łagodnie, zwłaszcza w zestawieniu z jego surową oceną nurtu wolnomyślicielskiego.

Izabela Trzcińska

Literatura: Hess K. M., 2016, Wschód i Zachód z fuzji teozofii z chrześcijaństwem: Liberalny Kościół Katolicki i jego recepcja w Polsce, [w:] I. Trzcińska, A. Świerzowska, K. M. Hess (red.), Studia ezoteryczne. Wątki polskie, Kraków, s. 26–52; Liturgja Liberalnego Kościoła Katolickiego w Polsce, 1929, Warszawa.

Słowa kluczowe: ks. Stefan Grelewski, krytyka, okultyzm, teozofia, antropozofia, spirytyzm, metapsychika, masoneria