Agni Joga, (z sanskrytu agni – ogień, joga – kontrola, jarzmo, jedność, pełnia, połączenie), nazywana także nauką Żywej Etyki niekiedy określana także jako Nauka Życia, Nauka Światła lub po prostu Nauka – dwudziestowieczny, postteozoficzny, synkretyczny system religijno-filozoficzny, bliski panteizmowi, obejmujący oryginalną kosmologię, antropologię, duchowość i etykę. Jego twórcami i głównymi propagatorami byli rosyjscy myśliciele Jelena i Nikołaj Roerichowie (według ich relacji rzeczywistym inicjatorem doktryny miała być nadludzka istota – himalajski mędrzec mahatma Moria, którego tożsamość i status ontologiczny pozostają przedmiotem sporów wśród badaczy i adeptów doktryny). Idee i koncepcje stworzone przez Roerichów zainspirowały powstanie tzw. ruchu roerichowskiego – stowarzyszeń i organizacji odwołujących się do doktryny Agni Jogi. Światopogląd oraz myśl filozoficzno-religijna Roerichów charakteryzuje się synkretyzmem. Największym marzeniem i najważniejszym celem życiowym Jeleny i Nikołaja Roerichów było zainicjowanie dialogu kultur, krain i kontynentów, w odmienny sposób wyrażających idee piękna, mądrości i miłości, który doprowadziłby do syntezy dokonań Wschodu i Zachodu. Stworzone przez parę rosyjskich twórców doktryna Żywej Etyki oraz religijno-filozoficzny system rozwoju duchowego określany jako Agni Joga (joga ognia) czerpią zarówno z rozmaitych tradycji duchowości Orientu, jak i zachodniej tradycji ezoterycznej. Zgodnie z założeniami światopoglądu Roerichów, rozwój człowieka, jako integralnej części Wszechświata w jego wymiarze materialnym i duchowym, powinien przebiegać w zgodzie z kosmiczną harmonią. Wizja kosmologiczna pary rosyjskich twórców, której motywem przewodnim była jedność relatywnego oraz absolutnego wymiaru rzeczywistości, czerpała z myśli religijnej hinduizmu i buddyzmu, duchowości dawnej Słowiańszczyzny, dziedzictwa zachodniej tradycji ezoterycznej, filozofii rosyjskiego kosmizmu, dorobku myśli teozoficznej, a także z ówczesnych teorii naukowych i paranaukowych. Niezależnie od swojego synkretycznego charakteru, myśl filozoficzna i religijna Roerichów nie jest jedynie kompilacją rozmaitych nurtów duchowych i ezoterycznych, lecz oryginalną doktryną ezoteryczną.

Inspiracje. Światopogląd Roerichów w znacznym stopniu ukształtowany został przez etykę i kosmologię buddyjską. Nikołaj Roerich sam uważał się za buddystę i stał się postacią emblematyczną dla wzrostu zainteresowania indyjskim systemem religijno-filozoficznym w Rosji w dwóch pierwszych dekadach XX w. Kluczowy dla Roerichowskiej doktryny ezoterycznej mit o Shambhali ma swoje źródło w przestrzeni kulturowej buddyzmu tybetańskiego. Z tradycji buddyjskiej wywodzi się także postać Morii (Maitrei) – potężnej istoty duchowej, która miała przekazywać Jelenie Roerich nauki duchowe Agni Jogi. Żywa Etyka nawiązuje do duchowości hinduistycznej, o czym świadczyć może zarówno przedstawiana przez nią holistyczna, cykliczna wizja kosmologii, jak i częste posługiwanie się terminami takimi, jak: atman, brahman, guru, joga, maja, manwantara czy mahatma. Roerichowie uznawali kulturę duchową Indii za szczególnie inspirującą. Nieprzypadkowo to właśnie subkontynent indyjski stał się siedzibą ezoteryczno-badawczego instytutu Urusvati i ostatnią ojczyzną z wyboru małżeństwa Roerichów. Jelena i Nikołaj Roerich byli etnicznymi Rosjanami i choć większość życia spędzili na emigracji, nieustannie podkreślali swoją więź z opuszczoną ojczyzną. Deklarowali głębokie przywiązanie do słowiańskiej przestrzeni kulturowej i wielowiekowego rosyjskiego dziedzictwa. Inspirowała ich zarówno duchowość dawnych Słowian, archetypy obecne w dawnych legendach, jak i bogactwo rosyjskiej filozofii i literatury. Nurtem filozofii rosyjskiej, który wywarł szczególnie doniosły wpływ na światopogląd Roerichów, był rosyjski kosmizm. Ta holistyczna i teleologiczna doktryna zakłada wszechjedność kosmosu, złożony system powiązań wszystkich elementów Wszechświata i wzajemne determinowanie się przez procesy ziemskie i kosmiczne. Kosmiści tacy, jak Nikołaj Fiodorow, Nikołaj Umow, Konstantin Ciołkowski i Władimir Wiernadski zadawali sobie pytania o związki między mikrokosmosem i makrokosmosem oraz rolę człowieka w kosmicznym procesie ewolucji, które stanowią centralne problemy Roerichowskiej kosmologii.

Istotnym źródłem inspiracji dla Żywej Etyki była zachodnia tradycja ezoteryczna. Nikołaj Roerich w młodości był adeptem różnych lóż różokrzyżowych i paramasońskich, a Jelena Szaposznikowa zdobyła w Sankt-Petersburgu sławę jako medium. Bez wątpienia różne tradycje zachodniego ezoteryzmu wpłynęły w znacznym stopniu na uformowanie się światopoglądu małżeństwa Roerichów, co jest szczególnie widoczne zarówno w stworzonej przez nich antropologii, jak i stosowanej terminologii. W przekonaniu autora Agni Joga nie jest jednym z współczesnych nurtów zachodniej tradycji ezoterycznej, została jednakże silnie zainspirowana przez jej doktryny. Wśród nurtów intelektualnych ezoteryzmu zachodniego, które zainspirowały powstanie Żywej Etyki, szczególną uwagę należy zwrócić na teozofię – „mądrość bożą” (czy według Bławatskiej „mądrość, jaką posiadają bogowie”). Ten synkretyczny nurt ezoteryczny, czerpiący selektywnie z licznych doktryn okultystycznych i religii Wschodu i Zachodu, zapoczątkowany przez Jelenę Bławatską i kontynuowany przez jej uczennicę Annie Besant, wywarł bezpośredni wpływ na światopogląd Roerichów. Jelena Szaposznikowa była autorką pierwszego rosyjskiego przekładu Doktryny Tajemnej. Oboje małżonkowie uważali twórczość Jeleny Bławatskiej za istotne źródło inspiracji, przez wiele lat należeli też do Towarzystwa Teozoficznego. Liczba podobieństw między kosmologią, antropologią i etyką, a nawet terminologią proponowanymi przez doktryny teozofii i Agni Jogi jest znaczna. W pismach Roerichów dostrzec można również inne inspiracje, chociażby zaczerpnięte z tradycji zoroastrianizmu, monoteistycznych religii abrahamicznych (przede wszystkim nurtów mistycznych i heterodoksalnych), taoizmu, oraz różnorodnych etnicznych religii politeistycznych.

Kosmologia. Zgodnie z naukami Żywej Etyki, Wszechświat jest nieskończenie złożoną strukturą energetyczną, której wszystkie elementy są ze sobą nierozerwalnie powiązane, a wymiana energii pomiędzy nimi stanowi siłę napędową ewolucji kosmicznej, dokonującej się zgodnie z prawami Kosmicznego Rozumu. Istotą kosmicznej ewolucji jest dążenie do doskonałości – energia przybiera coraz bardziej subtelne i wyrafinowane formy, a duch, postrzegany jako szczególnie doskonała hipostaza energii, przenika materię, powołując do istnienia byty obdarzone świadomością. W tej kosmologicznej wizji wyjątkową rolę odgrywa żywioł ognia, który rozumiany jest jako arche – praźródło wszelkiego istnienia i fundamentalna zasada, dająca początek energii Kosmosu, wywodzącej się z jednego źródła i przybierającej rozmaite, nieskończenie różnorodne postacie. Kosmologia Agni Jogi jest zarazem monistyczna i pluralistyczna. Charakterystycznym elementem Żywej Etyki jest przezwyciężenie dualizmu myśli i materii: duch postrzegany jest jako forma sublimacji materii, podczas gdy materia stanowi krystalizację ducha. Myśl i materia wywodzą się ze wspólnego prapoczątku, którym jest wieczny ogień, i w znacznym stopniu determinują się wzajemnie.

Antropologia. W kosmicznym planie ewolucji szczególnie istotną rolę odgrywa rodzaj ludzki, będący wyjątkowo złożoną strukturą energetyczną. Najważniejszą misją ludzkości jest zrozumienie praw rządzących rozwojem Wszechświata. Agni Joga postrzega człowieka jako depozytariusza najwyższych zasad Kosmosu. Co więcej, zadaniem ludzkości jest powołanie do życia Kultury, będącej szczególnie wyrafinowaną formą energii, w której urzeczywistniają się najwyższe idee Kosmosu: Miłość i Piękno, będące swoistymi drogowskazami ewolucji Wszechświata. Do fundamentalnych zaożeń Agni Jogi należy wiara w reinkarnację, w toku której dokonuje się ewolucyjny rozwój dusz ludzkich. Kluczowym czynnikiem determinującym proces wcielania się i rozwoju dusz jest prawo karmy (duchowe prawo przyczyny i skutku).

Kanon ksiąg. Za fundament doktryny Agni Jogi uznaje się nastepujące prace, spisane przez Jelenę Roerich przy zastosowaniu technik pisma automatycznego i jasnosłyszenia (zgodnie z relacjami twórczyni, treść ksiąg została przekazana jej, jako zaufanej osobie, przez Mahatmę Morię): 1. Листы Сада Мории. Зов (1924); 2. Листы Сада Мории. Озарение (1925); 3. Община (1926); 4. Агни Йога (1929); 5. Беспредельность(1930); 6. Иерархия (1931); 7. Сердце (1932); 8. Мир Огненный, który został wydany w trzech oddzielnych woluminach (cz. I. 1933, cz. II. 1934, cz. III. 1935); 9. Аум (1936); 10. Братство (1937); 11. Надземное (1938). Księgi Agni Jogi na język angielski przetłumaczyła bliska współpracownica Roerichów i zwolenniczka Żywej Etyki – Frances R. Grant. Staraniami zwolenników rosyjskich okultystów, już od lat trzydziestych XX wieku sukcesywnie pojawiały się przekłady ksiąg Agni Jogi na inne języki europejskie.

Przemysław Sieradzan

Literatura: Andreyev A., 2014, The Myth of the Masters Revived: The Occult Lives of Nikolai and Elena Roerich (Eurasian Studies Library), Brill Academic Publishers; Archer K., 2000, Nicholas Roerich, Parkstone Press; Brinton C., 2015, The Nicolas Roerich Exhibition, with Introduction and Catalogue of the Paintings, Leopold Classic Library; Decter J., 1997, Messenger of Beauty. The Life and Visionary Art of Nicholas Roerich, Rochester; Decter J., 1989, Nicholas Roerich: The Life & Art of a Russian Master, Park Street Press; Drayer R. A., 2005, 2006 (?), Nicholas and Helena Roerich: The Spiritual Journey of Two Great Artists and Peacemakers.Wheaton, IL, USA: Quest Books, Chennai, India: Theosophical Publishing House; Drayer R. A., 2003, Wayfarers. The Spiritual Journeys of Nicholas and Helena Roerich. Deming, N.M., USA: Bluewaters Press; Fosdick S., 2015, My Teachers: Meetings with the Roerichs: Diary Leaves 1922–1934, White Mountain Education Association; Kak M., 2013, Nicholas Roerich: A Quest and a Legacy, Niyogi Books; Messina C., 2002, Warrior Of Light – The Life Of Nicholas Roerich (Masters of Life Series), Summit University Press; Mundi C., 2010, Roerich, Kessinger Publishing, LLC; Paelian G. H., 1936, Nicholas Roerich's contribution to modern life and education: Abstract of thesis. NY; Sieradzan P., 2012, Mit o Shambhali a rosyjska i radziecka strategia geopolityczna wobec Tybetu, „Cywilizacja i Polityka”, nr 10; Sieradzan P., 2013, Nikołaj Roerich – poszukiwacz Shambhali, „Hermaion”, nr 2; Sieradzan P., 2014, W poszukiwaniach wielkiej syntezy: ezoteryczne i geopolityczne aspekty azjatyckich ekspedycji Nikołaja Roericha, [w:] Światło i ciemność: podróż inicjacyjna, podróż metafizyczna, podróż ezoteryczna, t. 5, red. D. Oboleńska, M. Rzeczycka, Gdańsk; Waldenfels von E., 2016, Nikolai Roerich: Kunst, Macht und Okkultismus, SAGA Egmont; Znamienski A., 2011, Red Shambhala. Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia, Chennai.

Słowa kluczowe: joga, Jelena Roerich, Nikołaj Roerich, Żywa Etyka, buddyzm, teozofia